“Qhasas, t’uqtu ima llakiyman apawayku”
Inocencio Mamani (Bajo Chillavi), nirqa: “Señasta qhawani Cruz, 1, 2, 3 mayo killapi chaytaqa q’ulachas ruwanapaqña; phuyuta 1, 2, 3 p’unchaykuña. 1 agosto p’unchay chiri chayqa, qhasa jap’inqa ñawpaq tarpuyta niykupacha. Kay wata (2019–2020) unquykuna rikhurin t’uqtu, lluphi, yana unquy. Qhasataq chawpi tarpuyta jap’irpan. Tarpuyku 2da, 3ra pisita puqurpan, uk cargamanta 10, 11 cargas papa lluqsirqa. Kay wata regularlla karpan, waq chiqakunapi ñawpaq tarpusqamanta puro chaparas allanku. Nuqaykuqa regularllata allayku, uk cargamanta 10 cargas urqhuyku, puro murmu (tamaño pequeños)”.
“Kay wata chawpi tarpuy, qhipa tarpuy ima waliqta puqun”
Víctor Quintana, (Chillavi), nirqa: “Tiempo qhawani agosto 1, 2, 3 p’unchaykuna, 1 de agosto chiri ruwamurqa, rumita qhawallanitaq, chhullunka jallp’alla karqa, 2 de agosto kikillantaq karqa, 3 de agosto 4 de agosto junp’ichkarqa, chay niyta munan qhipa tarpuy waliqta puqunanta papa tarpuypi, qhawasqay junt’akun, señasta 2019 watapi qhawarirqani.
Unquykuna rikhurirqa, nuqapis jampini quimicowan, chaywan sumaqllata puqun, ch’uñutapis ruwarikuni, Luk’i papapis may waliqta puqun. 2da, 3ra tarpusqas waliqllata puqurqa. Aynoqapipis waliq karqa. Kay wata waliqllata papa puqun, uk cargamanta 23, 24 cargasta allayku, regular watapiqa 12, 15 cargaslla, saqra watapiri, 5 cargalla, ch’ili papitasnintin. Kay wataqa mana jatuchaqtachu puqun, t’unalla karqa.
Tarpukullanitaq papalisasta, uqata; añasku pierdechin laqatos tiqmuspa. Tukuy ima tarpusqayqa watantinta familia mikhunapaq. Watapaq mujuta jallch’akuchkani, tarpukullasaqtaq. Avenata tarpullanitaq, uqharini uywasniypaq.
HUERTOS KALLANTAQ: “Cuarentenapi huertopi verduras puqusqanta mikhuyku, kunan tarpullasaqtaq , waliq yanapa kayqa. Muju kapuwanraq, repollo tarpunapaq tiyapuwan, ancha kusisqa chaywan kayku, huertospi”.
“Kuraq tatakuna yachaq karqanku, nuqaykuri qhipanta richkayku”
Epifanio Quispe, (Muñoz Cueva) nin: “Tiempo qhawarispapuni tarpukuyku, costumbreman jina ñawpaqsitutapuni tarpuriyku. Kay wataqa señas willariwarqayku para qhipa kananta, chayrayku qhipa tarpuyta churarirqayku. Ñawpaq tarpusqas waliqta puqurqa, qhipa tarpusqastaq aswan waliq karqa”.
“Chaqrata puquchinapaqqa, may waliqpuni tiempo qhawariy, kuraq tatakunaqa YACHAQ karqanku, nuqaykuri qhipanta richkayku, agostopi señas qhawaspa: phuyuta, wayra, uywakunata, rumita. Enero killamantaña señastaqa qhawachkaykuña, Itapallu eneropi ch’akipun yanaman, chayqa saqra seña, papata jampinapaqña wakichikiyku, t’uqtu jap’in”.
Kimsa fechapi tarpuni, ñawpaq waliqllata lluqsin, qhipa tarpusqa aswan waliqta puqurpan, papitaqa mana jatuchaqchu, cargamanta 6, 9 cargaslla lluqsin. Kay wata mana karqachu granizada, qhasa; regular watapi 7, 8 cargas. Saqra watapiqa, qhasa, granizada kaptin, pisi paraptin; uk cargamanta 5 cargaslla allakun”.
“Ñawpaq tarpuyta qhasa jap’irpan pata jallp’aspi”
Juan Quispe (Muñoz Cueva) nin: “Nuqa q’ulacha qhawani, waliqtachu ruphan, manachu. Cabrillapi mana ch’uwitachu ch’askas karqa, kaytaqa junio, julio, agostokama qhawani, sut’iyayta 5manta 6:30kama, phuyuta 1, 2, 3 p’unchaykuna qhawallanitaq, chay p’unchaykuna wayramurqa, chaytaq qhasa kananpaq.
Kay wataqa, ñawpaq tarpuyta qhasa jap’irpan, chiri jallp’aspi, ura jallp’aspiri ñawpaq tarpuy waliqta puqun, pisilla chaparas karqa. Para waliqlla karqa, papaman chay yuraq khuru yaykun. Chawpi tarpuy waliq, mana jatuchaqtachu puqun. Kimsa mit’a tarpuni. Ñawpaq mit’a 1 de octubre, waliqta puqun, puro qullqi, chapara, chawpi mit’a 15 de octubre maychus chaylla, qhipa tarpuy Todo Santos, 4 pesadasmanta 50 llamas (1 llama =2@) uqharini, (eso equivale a un rendimiento de 6.9 tn/ha) chawpis murmullata puqurpan, uk cargamanta uk 8 a 10 cargas uqharikun”.
“Paras regularlla karqa, cosechaspis kikillantaq”
Sebastián Bautista, (Cóndor Huta): “Pasaq wata señas qhawasqay junt’an, 2019 watapi 2 de agosto p’unchay phuyus lluqsimurqa, chayqa chawpi tarpuy waliq kananpaq, chayman jina tarpukurqani. Q’ulachasta qhawallarqanitaq, color anaranjado karqa, tumpa yana yananitasniyuq, chayqa papapi unquy kananpaq, chaypaq q’ulachataqa qhawani.
Paras waliqlla karqa, sukatapis chayman jina ruwayku, jallp’asniy laderaspi, surcos ruwani yaku mana sayananpaq jina, chaywan mana chay jullu kanchu.
“Kay wata papaqa regularlla, aswan achka murmu allayku. Uk carga mujumanta 9, 10 cargas uqharini, pisi chapara puqun, aswan karqa qullqi, murmu, kallantaq ch’ili, quinta, tuti ima.
Chunka cargamanta, 7 cargas qullqi, murmu ima, 2 cargas jina ch’ili, quinta, uk carga tuti. Tarwipis waliqllata puqun, pasaq wata jina puqun, mana jatuntachu tarpurqani, kunitan tiyapuwan iskay arroba jina. Febrero, marzo killakunapi waliqlla papapi precio karqa, uk carga papa Bs. 250 – 270, abril - mayo precio bajarpan, kay Cóndor Hutaman camioneros chayamurqanku, kay kikinpi Bs. 200, 180 kay coronavirus unquy jawa mana llaqtaman anchata lluqsiykuñachu, kay comunidadpiqa mana kanchu chay coronavirus khuru”.
"Chaqra puqun watantinta mikhunapaq"