---------------------------------------
TESTIMONIOS – NORTE POTOSÍ
“Atuqpis pisiyan, manaña waqapta uyarinichu”
Víctor Bernabé Colque, 60 años (Kayastiya, Prov. Charcas Norte Potosí): “Ñawpa runas qhawaq kanku, nuqa mana ancha purichinichu. Kay lomaranapiqa ñawpaq tarpuna, 10 de octubre chayta tarpuykuña. Uraranaspi qhipata tarpuna, q’uñi chaypiqa ratu rin, Todos Santospaq semana kachkaptin. Alturapi, jaqay mantapi papata qhasaykun, kutirichkan.
Wasapi churayku grano, trigo, sara, arvejas. Tukuy jallp’as temporal kaypiqa, alturasmanña papata tarpuq riyku. Atuq pisiyan, mana waqapta uyarinichu, envenenanku, llamasta, ovejasta mikhukapuqtin. Kaypiqa manaña qhawasankuchu, tiempo cambiachkanña.
Ñawpa tatas qhawaq kanku, kunanri wawakuna llaqtasman ripunku. tarpullaykutaq. Kay wata qhipata wayrarqa, qhipallata tarpuna kanqa, kimsatapuni tarpuyku”.
“Allqamari papa tarpusaptinchik tiyaykamun chayqa, mana puqunchu”
Donato Condori Estalla, 43 años (Berenguela-Norte Potosí): “Tarpunapaq cabrillata, wayrata, phuyuta qhawariyku. Sumaqta wayran, sumaqta grupo, grupo jamun chayqa, sumaqllataq para, mayo junio, agosto killapi uramanta jamunan tiyan (Norte), patasmanta (Sud) chayqa mana waliqchu, qhasa wayra chayqa, mana waliq puqunanpaq, granizadas, qhasas kananapaq. Sinchita wayramun chayqa, loco paraspaq, allillawan wayramun chayqa, waliq paritaspaq. Lomaspi kallantaq rumisitus jallp’a ukhupi, patanman qhusqurichkan chayqa waliq, chay qhusqu rumita taparan chayqa sumaq wata ninku, mana taparan chayqa, ‘uy q’aymalla kachkan kay tiempoqa’ ninku, kay wataqa chawpi, qhipa waliq kanqa ninku.
Tarpuy tiempopi Allqamarita qhawallankutaq, tarpuchkaptiyki, papa surk’aykunki, samariypi tiyaykamun chayqa, papa mana puqunchu, chay khuritu sumaq yachan. Santiago (25 de julio) domingoman chayan chayqa waliq, particularman chayan mana waliqchu, t’uqyan (relámpagos) saqra wata kanqa ninku”.
“Durazno papawan maqanakun, sumaqta puqun chayqa papa pisi puqun”
Alejandrina Mamani Suturi, 61 años Ch’w-Norte Potosí): “Manaña wayra kanchu, pisi cosecha pisichá kanqa, parapuni pisi kachkan, Agostopi 1 phuyu ma karqachu, 2, 3 pisi phuyu karqa, qhipa watacha kanqa, papata qhipata tarpuyku. Durazno papawan maqanakun, durazno sumaqta puqun chayqa, papa pisi puqun. Papa, habas vendenapaq, uqa, churaniña. Pali, sak’anpaya, imilla, arveja wayk’unallapaq, Papata wanituyuqta tarpuyku, aswan misk’i, químicoyukri jaya. Tiempo qhawayta abuelitay parlaq, nuqa uyariq kani, mana qunqanichu, jóvenes estudiayllapiña, manaña interés kanchu, yanapakuq jamunku. Tiempo cambian, kunanqa ratulla puquspa jinapun, llullultasina mikhunchis, sumaqta paraq”.
“Chawpi wata kay wata kanqa, phuyu, muña, atuq, cabrilla willawayku”
Anastasio Saca Peñarruna, 55 años (Cayocayo-Prov. Rafael Bustillo, Norte Potosí): “Kay wata chawpi wata kanqa, muña chayta willawayku, Atuq ch’uwitata waqan, chaytaq sumaq watapaq, phuyumanta agostopi 1 ñawpaq tarpuypaq, 2 chawpi tarpuypaq, 3 qhipa tarpuypaq. Kay wata 1 mana phuyu kanchu, 2 uchhika phuyus lluqsimun, chawpi watapaq, tarpuchkayku ni ancha ñawpa, ni ancha qhipa, chayta reunionespi parlarirqayku. Cabrilla puqtitupacha, qutitu lluqsimun chayqa, sumaq wata, t’aka t’aka lluqsimun chayqa mana waliq watachu, kay wata qutitulla karqa. Tiempo cambian, ñawpataqa qhasapis aswanta qhasaq, kunanqa manaña, lugarniypiqa mana kaqchu jatun t’ola, tumpa tumpa, chinchirkuna”
“Cabrilla qhawani, opapacha mana allinchu lluqsimun”
Martín Choque, Kuraq Mallku-FAOI-NP (Suyu Charka Qhara Qhara Norte Potosí): “1 y 2 de agosto mana phuyu lluqsirqachu, 3 tunpas phuyus lluqsimun, chay nin qhipa wata kanqa.
Qhiwayllu qhipata t’ikasarqa, chayrayku qhipallata tarpuni. Papa tarpuni, cebada, oca, habas jatuchisña kachkan. Qhipa tarpusqa sumaq kanqa. Tiempo qhawaymantaqa unaymantaña abuelos yachachiwayku. Kay tiempoqa manaña abono químico churakunñachu, oveja, llama wanuta churayku. Abono quimicowan jaya papaqa puqun, fumiqayku sach’asmanta wakichispa, llajapaq jaya sach’as laqhi, ace, jabon t’impuchiyku, ni ima khuru chimpanchu.”
Kay tukuy YACHAYNINKU lluqsimun Suplemento Especial jina periódico "Conosur Ñawpaqman" nisqapi, Nº 173 yupaypi, Noviembre/Diciembre 2019 watapi.
CENDA - 2020
Jr.