MONTEQA PACHAMAMAQTA P'ACHAN

Centro de Formación Originaria de Altura “Fermín Vallejos” (CEFOA) yachay wasi, 2009 watapi yachakuqkuna investigacionta “Control y Manejo de Monte” nisqata ruwarqanku, territorionkupi runa masikunawan parlarispa, chay llank’ayninkuta siq’ispa (dibujos), qillqaspa, uk p’anqaman tukuchinku. Chayta ñawirisun.
Sach’aqa parata rikhurichin

“1986 wataspiqa monteqa q’umirlla karqa, sach’akuna jatuchiqraq tiyarqa, pisi llank’anaslla, runa pisi karqa, jatuchiqllapiraq llank’amuna karqa. Montepiqa sach’as, pastos, tukuy laya monte uywas, monte khurituspis kawsanku. Sach’aqa paratapis waqyan, rikhurichin”.
Uywata montemanqa wich’umuq (echadero) kayku

“Pata jallp’akunapi tarpuyta tukuytawanqa, wawas, tata, mama, uywas, wallpitas, allqitu, misi, mankitasnintin, puquy aparisqa, muju aparisqa, burruspi, mulaspi monteman ch’usapuyku, chaypiñataq iskay killata jina kawsamuyku, sarata aswantaqa tarpuyku, pastoreo jallp’aspis karqaraq, chayman uywataqa q’umir tiempopi wich’umuyku”.
Kunan manaña sach’ata k’utumuykuchu
“Ñawpataqa montemanta llant’ata apamuna kaq, t’antapaq, aqha ruwanapaq wayk’unapaq. Wasi ruwanapaq kurkusta, maderasta apamullaqtaq kayku (kina kina, jarka, taku). Pampaspi forestación ruwarqayku chayrayku montemantaqa manaña sach’ataqa urmachimuykuchu.
Montepiqa jampi qhurakuna kallantaq

“Montepiqa may chhika jampi qhurakuna tiyapuwayku (molle, chirimolle, khuru khuru, llave, wira wira, naranjillo, q’aralawa, katari papa, t’ankar, chinchirkuma, romerillo, yana p’uchunqura, tipa tipa, thurumi, wijuku, waqkuna ima. Tukuy ima unquymanta, chaywan jampikuyku; chaytaqa mana qunqaykumanchu”.
Runa miran, montepis chinkaripuchkan

“2003, 2004 watamanta kayman montesniykuqa manaña kikinchu. Runa miraptin aswanta llank’ana jallp’as montepi rikhuriykuchkan, yapakuchkallanpuni, monte chinkaripuchkan. Chhankas, wayq’us, miq’as, rumiraras, qaqasllaña puchun, chaykunata llank’anaman tukuchichkanku, montepi musuq jallp’a mana kanñachu”
Montepi imata ruwana kanman
- Manaña llant’asta apamunachu kanman, waqta mask’ana kanman.
- Watiqmanta nativa sach’ata churamuna kanman (Kina kina, soto, cedro, mara, chilikchi, tarku)
- Tarpuna jallp’ata muyuyninta jark’anapaq churana yana khiñi, t’ankar, soto, thaqu.
- Yakuta uywapaq, qarpanapaq rikhurichisunman, juturista jark’aspa, chilikchi, lamphasu, cola de caballo, cedro tarpuspa.
- Organización sindical jina normas comunales, usos costumbresta junt’achinan tiyan.
El monte en el territorio de Raqaypampa
La Central Regional maneja 3 pisos ecológicos: Pampa, laderas y monte. En la investigación del monte hemos conocido estos lugares: Chaqu Q’asa, Corral Q’asa, Limpias, Teja Mayu, Q’uñiq Mayu, Chaqu Mayu, Waranwayu, Jatun Pukara, Chaqu monte. En el monte viven estos animales silvestres: León, puma, oso hormiguero, venado.
¿Por qué es importante el monte?
- Del monte sacamos leña para la elaboración de pan, chicha y para cocinar.
- En el monte pastean nuestros animales y sirve como echadero para el ganado mayor.
- En el monte sembramos mayormente maíz, porque en las pampas produce poco.
- Del monte sacamos árboles y utilizamos para la construcción de viviendas, para hacer herramientas de trabajo como arado, yugo. Los árboles que más utilizamos:
· Kina kina.
· Jarka.
· Tarku.
· Soto.
· Willka.
· Mara.
· Chhari.
· Tipa.
· Naranjillo.
· Duraznillo.
· Chillikchi.
· Naqna.
· Wapuru.
· Thaqu.
· Ch’akatiya.
· Q’aralawa.
· Molle.
· Bandor.
· Sawsi.
· Q’illu tarku.
- En el monte se encuentra una mayor cantidad de plantas medicinales que utilizamos para curar muchas enfermedades. Algunas de estas plantas medicinales son: m