Ayopaya jampirikuna Cliza llaqtapi yachayninkuta thallichkanku
Tata Gualberto Quispe ILCQmanta nin: “Qhichwa sunquyuq, qhichwa yuyayniyuq, qhichwa simiyuq kachunku, mana p’inqakuspa, kawsachichunku kay kawsayninchikta, ruwayninchikta, yachayninchikta apaykachachunku.
Jatun inca tatakuna kawsasaptinkuqa tawa raymikuna karqa: Inti Raymi, Qhapaq Raymi, Quya Raymi, Pacha Puquy Raymi. Chay raymikunalla tiyapuwarqanchik, Españoles chayamuspa, tukuy chay kawsayninchikta thuñirqanku, chinkachirqanku, k’uchuncharqanku, kunantaq watiqmanta yuyarichkanchik, sunqunchik qhallallarichkan, kawsayninchikta tarikapunapaq”.
“Jampikuna jallp'a patapi puqun, chaywan jampikuna”
Jampiri, Casto Velásquez, municipio Mojocoya, Chuquisacamanta: “Yachayniyuq kanchis, jampikuna jallp’a patapi puqun, chaywan jampikunapaq. Nuqata unqusqas a veces wasipi junt’a suyawanku, tukuy ima unquyta thañichini. Jampiristaqa doctores mana valechiwanchikchu, chay tumpa llakiy. Unqusqa ch’uwitata willakunan tiyan, chayman jina jampita wakichinapaq. Kay wakichisqa mal de higadopaq, simi jayalla, q’apan, t’impuchispa 5 minutos, kimsa kutita uk p’unchaypi upyana, ruwasqa llantén, karkeja, payco, qhana, alcachofa.
Víctor Mamani, Ayopayamanta: “Jampi qhurakunamanta parlarinachik, yachani abuelosmantapacha, nuqa unquptiypis kay jampi qhuraswan jampiwasqanku, willarisaq imapaqtaq sapa qhura. Yachani pampa qhurakunamanta, sach’a qhura jampismanta ima, paray tiempopi qhurataqa uqharina.
Kay ukri, warmis, qharis jump’i jump’i bañakunchis í, chaypi llawarninchik chhuchulliyan tumpitata, llawar qhuluyan, kay jampi chayta llawarta purichin, killapi thañin, kayman yaykun, salviya, llantén, sara phuñi muruch’i saramanta, manzanilla, chinchimaylla, sara phuñi achkaman yaykun, payqa tukun cuerpota purifican”.
“Jampi qhurakunaqa qhapaq kayninchik”
Eulogio Choque, Médico Naturista: “Ayllu Sacanimanta, provincia Alonzo de Ibáñez, Norte Potosímanta kani. Nuqa iskay chunka (20) wata kuraqtaña llank’achkani, chunka tawayuq (14) wataymantapacha kaypi runa jampispa llank’ani.
Ñawpataqa mana kaqchu, análisis ni ima qhawanapaq unquykunamantaqa, sillupi yuraqsitu tiyan, chayllata qhawaq kanku, iskaynin makipi, paña makipi, lluq’i makipi ima.
Jampi qhurawan jampiyqa, may waliq, ojalá gobiernos yanapankuman runata chaypi, jampi qhurakunaqa mana ukhunchiktaqa unquchinchu, aswataqa thañichin. Yachana apaykachayta, manataq may chhikasta qhurataqa churanallachu.
- Mama ruk’ana, machu ruk’anapi; wisata, ch’unchulakunata qhawanchik, mana chay yuraqsitu kanman chayqa, ima unquyllapis chaypi kachkan.
- T’uksiq ruk’anapiqa; llawar ukhunchikpi purisqanta qhawanchik, ima quluchu kachkanman, ch’ichichu llawar chaykunata.
- Chawpi ruk’ana; sumaq mikhusqachus kachkanchik, chayta willakun, manachaq llawch’ichus ukhunchik kachkan, ima vitaminas pisichkanman calcio, fosforo, hierro chayta willawanchik.
- Siwi ruk’ana, chaypi lurunmanta, pulmonesmata willawanchik, ima nanay chaypi rikhuriptin, willakun, jisp’ay t’ipi, ch’uqu imallapis.
- Juch’uy ruk’ana; aparato reproductorta warmipi, qharipi chayta willan, matrizmanta, próstata mana sanu kaptin.
Jr.
