Provincia Charyanta: Pata chiri jallp'aspiqa mana kanchu jatuchachaq tarpuna jallp'asqa, kaypi jaqaypi ch'iqirasqa jallp'itasqa, ajina jallp'akunapi kawsanapaq, yachayninkuman jina puquchikunku.
Periódico “Conosur Ñawpaqman” Norte Potosí, Provincia Chayanta, Municipio Pocoata jap’iyta puriykacharimurqa, chay Distrito Indígena Campaya, Ayllu Phari, Comunidad Suki chiqakunapi runawan parlaykacharimurqa. Kay suyupi imaynatá kawsanku, ima puquykunatataq puquchinku, chay tukuyta watuykacharimurqa.
TAPURIYQAYKU: Puquykuna kay wataqa allillanchu kachkan?, tiempo allillanchu acompañachkan?, sumaqtachu uqharinqanku puquykunata?, wata muyukunapaq jinachu puquchkan? Tukuy chaykunata runa masita waturirqayku. Chaqra patapi tiyakuqkuna sut´incharispa kawasun, comunidad Suki chiqakuqpi.
“Watan watan tarpukuspa, chaywan kawsakuyku campopiqa”
Sebastián Mamani Huanca, nin: “Kaypiqa tarpuyku papa, trigo, habas, arvejas, uqa, papalisa; chay puquykunata chaqra patapi tiyakuq jina watan watan puquchikuyku, chay puquykunawan nuqayku kawsayku, familia uywayku. Kay wataqa may waliqta puquykuna puqurichkan, may k’achitu karichkan”.
Norte Potosí: Sebastián Mamani Huanca (43 watayuq)comunidad Suki-Mik'ani. "Familia uywanapaq puquchikuyku"
"Trigopis waliqta puquchkan mikhunapaqtaq qullqichanapaqtaq"
"Kay wataqa may waliqta puquykuna puqurichkan, may k'achitu karichkan granopis"
“Oveja wanullawan tarpukuyku”
Juan Achumero Calani, Alcalde Suki Comunidadmanta, nin: “Nuqaqa willarisqaykichik mayk´aqmantataq mayk´aqkamataq tarpurikuyku kay chiqapi. Septiembrepi qallariyku uqata, papalisata tarpukuyta, chaymanta papata octubre killamanta, noviembre tukukuy killakama tarpuyku, churayku oveja wanullawan. Tarpuyta tukuchispa kayku diciembre killapi, grano tarpuywan. Puquy tukuptinkama cosechas qallarikunqa abril killamanta, agosto killapitaq tukukunqa”.
Norte Potosí: Juan Achumero Calani (48 watayuq). Acalde comunal Suki comunidadmanta
"Kay chiqakunapiqa oveja wanullawan tarpukuyku"
"Kayqa papa imilla, sutin Sallchi, laqhisnin aswan jatuchaq, watata muyuykunapaq kanqa"
“Kunan wata sumaqta sara puqurichkan”
Segundino Carrión Catuta, nin: “Kay comunidadpiqa sara aswan kuraq puquyqa, sarata tarpuyku octubre killapi chanta ñapis cosechasqaykuña. Kunan wata kusalla kanqa sara puquyniyku, mana ima llakiypis kanchu, waliqta puqurichkan”.
Norte Potosí: Segundino Carrión Catuta (54 watayuq) comunidad Tuyutuyu
"Kay jia k'achitus sarapis puqurichkan, mana chaykama jatuchaqtachu wiñan, misk'ita chhuqllutaqa mikhukuyku"
“Tiempo qhawaspapuni tarpurikurqayku”
Tata Carlos Gutiérrez Colque (comunidad Suki) willariwanchik: “Kunan wata, pacha (tiempo) acompañaspa kawayku, mana ni ima llakiy ni phutiy kanchu. Tukuy ima puquykuna tarpusqayku waliqllata puquchkan. Chawpis mana pisi nitaq ancha sumaq; waliqlla kanqa tukuy puquykuna tarpukusqayku, mana kanchu chay yuraq paras, nitaq qhasa. Tiempo qhawaspapuni tarpurikurqayku, chayman jina waliqta puquchkan”.
Norte Potosí: Tata Carlos Gutierrez, (64 watayuq) comunidad Suki Comunidadmanta
"Tiempo qhawaspapuni tarpurikurqayku, chayman jina waliqta puquchkan"
"Kay papitaqta sutin riñuna, laqhisitunqa t'unita. Ajina laya papitas tiyapuwayku"
Chaqrataqa wawata jina uywana
Ajinata periódico “Conosur Ñawpaqman” parlarichin runa masita. Paykuna tut’ita ninku, tarpunapaqqa jallp'ata allanku, barbechanku, septiembre killamantapacha habas, arveja, uqa qallarinku tarpuyta. Chaymantaraq papa tarpunapaq wakichinku, wanuta llamapi, burrupi apaykachaspa, papata tarpunku. Tarpurikunku oveja wanuwan, mana químicosta apaykachankuchu, abono químicowan tarpusqaqa jaya nin, chay papaqa mana ch'uñu ruwanapaqpis waliqchu. Tiempo qhawaymanta, wata tarpuypaq, mana tukuyninkuchu señasta qhawariq kasqanku, wakinqa yachankuña sapa wata ima killachus tarpuna kasqanta. Tiempo qhawaqkunaqa aswan sumaqta tantiyanku, mana pantayman urmankuchu, psisi runalla kanku, machusllaña aswantaqa.
Chaqrataqa wawata jina uywana, wiñasqanman jina jallich'anku, enero killata siwarankuña q'umir qhurasta urqhuspa, chaqrapiqa qhari warmi wakin kutipi wawasnintin llank’anku, chayqa chaqraman jina ruwanku, jatun chaqra chayqa tukuynin familia llank’anku, chaqra juch'uylla chayqa qari, warmilla llank’amunku. Ajinata runa masikuna willariwayku, comunidad Suki, Ayllu Phari chiqamanta, Norte Potosí.
"Uqapis kay jina k'achituta wiñarichkan, mikhuna mana pisinqachu"
"Saras chawpipi, lacayus, escarius churallaykutaq. Wasipi mankaman churanapaq"
"Kay jina k'achituta papaitapis puqurichkan, tunpatawan puqurinan tiyan"
"Kay jina juch'uy jallp'akunapi tukuy ima puquysituta tarpukuyku, sara, habas, papas, grano"
Elaboración:
Julia Román M. - CENDA
Elsa Calani - UNSXX