Qallariynin

Institución Centro de Estudios Jurídicos e Investigación Social (CEJIS) wakichirqa uk llamk’ayta yachaywasipi yachaqaqkuna, yachachiqkunawan llamk’arinapaq “Revalorización y práctica de la lengua propia en la población juvenil de Jach’a Marka Tapacari Cóndor Apacheta” sutikurqa, kay llamk’ay Centro de Comunicación y Desarrollo Andino Cochabamba (CENDA) nisqawan ruwakurqa, Peñas llaqtapi, municipio Pazña, Oruro juch’uy suyu kitipi.

Qhichwa simi juch’uychakuspa kan

Qhawarikuspa karqa, yachaywasipi yachaqaqkuna, wayna sipasakuna manamin qhichwa qallu rimariyta yachachkaspapis p’inqakuq kanku, ajinapi qhichwa mama qallu chinkapuyman rispa kan.

Tata, mamakuna manaña wasipi qhichwa qalluta amañankuchu wawakuna rimarinanpaq. Kikillantaq yachaywasipi qhichwa simita mana rimarikunchu, castilla simillata amañakuspa kanku, yachachiqkunapis nillataq rimarinkuchu, chayrayku qhichwa simiqa juch’uychakuspa kan.

Kay llamk’ay qhichwa simita yachaywasipi kallpachanapaq, Núcleo Educativo Peñas ñiqi 5to a 6to primaria, secundaria ima, ajinata llamk’akurqa:

Yachakuqkunaman qhichwa rimayta kallpachanapaq

Yachachiqkunawan, llaqtamanta kamachiqkunawan qutucharikuspa karqa, imaynamanta proyectowan llamk’anapaq, qhichwa rimayta yachay wasipi yachaqaqkunaman kallpacharinapaq.

Qhipanpi yachachiqkuna, kamachiqkuna, tata, mamakunawan ima uk jatun ruk’awipi calendario agrícola nisqata qhawarikurqa. Calendario agrícolapi qhawarikuspa karqa tukuy laya kapusqan pachan llaqtapi: puquy tarpuykunamanta, mikhuna, pacha qhawaymanta yachaykuna, raymichaykuna waq ruwaykunapiwan.

Sut’inchaytawan, yachachiqkunaman yachaykunata jaywakurqa, yachaywasipi wawakunaman, maqt’a sipasakunaman phaskaranankupaq, umallirinankupaq ima.

“Wawasniyku kastilla simita yachananku tiyan”

Tata, mama, llaqtamanta kamachiqkuna ninku: “Wawayqa imapaq qhichwa rimayta yachanman, paykunaqa castilla simita yachananku tiyan, nuqallayku chay simiwan wañusqayku (…) chayri qankunachu qhipaman churay munawayku imataqri” kay rimarisqa sinchi sunquman chayawasunman, nuqanchik imaraykutaq qhichwa simita kallpachay munanchik:

Uk kaq, kawsayninchikta, rimayninchikta mana chinkachinachu, chinkanqa chayqa, qhipa jamuqkunaqa manapis kawsayninku kanmanchu, jina kanqa.

Iskay kaq, tatakuna manamin sumaq ñawiwanchu qhawanku, qhichwa rimayninku may sinchi allin.

Mana p’inqakuspa

Runa qhichwa kawsayniyuq imaynatacha castilla simita qillqarinchik, ñawirinchik kikillantataq qhichwa simiwan ruwananchik tiyan, mana qhipachisunmanchu, maypichá kanchiq, chaypi rimarinanchik tiyan, mana p’inqakuspa, nitaq juch’uychakuspa.

TARIPAYKUNAMAN CHAYAKURQA:

- Yachachiqkuna calendario agrícolaman jina wakichiyninkuta llamk’arirqanku, yachachiykunata apaykachakurqa: sach’a jampikuna, jawari, arawi, pacha qhawaykuna, raymikunamantawan.

- Proyecto llamk’ay tukukurqa karu qhawanata apaykachaspa, coronavirus jawa Ministerio de Educación yachaywasipi llamk’ay k’utukurqa, talleres karullamantaña ruwakurqa.

- Proyecto junt’akunanpaq, qhichwa simi apaykachaqkunawan uk yuyayta ruwakurqa, yachaykamayuq Bernardino Cayola Quispe kay llamk’ayta qhawarispa karqa, imaynamantachus ruwakusqanta.

- Wakin yachachiqkuna yachaywasi “Mariscal Sucre” Peñas llaqtamanta manamin qhichwa simi rimayta yachasqankuchu, chaytaq wakichiyninkupi, chanta yachachiyninkupi qhipachispa karqa, wakintaq thurikuspa yanapakurqanku, llamk’ayninkuta junt’anankupaq.

Qhichwa simita umallinankupaq, sinchi kallpachasqa karqanku.

- CENDA institución tukuy llamk’aypi qhatirispa karqa, kay proyecto allinmanta lluqsinanpaq.

- Tukuchinapaq kamachiqkuna Pazña llaqtamanta, Distrital Ororomanta, kikin llaqtamanta kamachiqkuna, chanta directora Arminda Pinaya, Peñasmanta k’uchimanta yanaparispa karqanku kay llamk’ayman.

JARK’AYKUNAWAN TINKUKUSQA:

- Ministerio de Educaciónmanta mana karqachu uk raphi yuyay qillqasqa, chaytaq qhiparichispa karqa kay proyecto nisqata.

- Octubre killa 2019, qullasuyupi ch’ampaykuna jatarirqa, chay niqta wakichisqakuna mana ruwakurqachu.

- Marzo killa 2020, Coronavirus unquy rikhurimun, kamachiyman jina umallikuy yachaywasipi allqakuspa kan, chanta Decreto Supremo N° 4260 lluqsimun, karullamanta yachachiykuna ruwakunanpaq.

Kay jark’aykuna kaptin proyecto mana chiqanmantachu junt’akun, manaña kikin llaqtapichu nitaq yachaywasipichu ruwakun tukuy yuyasqakuna.

YUYAYCHARISPA: May allinmanta, sapa kitipi (región, zona) qhichwa qallu rimarikun, chay chiqakunapi atisunman wakichiyta, kay jina ruwaykunata, yachaqaqkuna, yachanankupaq qhichwa rimayta, chaymantaq tatakuna, kamachiqkuna, yachachiqkuna qhichwa mama qallulunchikta kallpachasunman.

Apachimun. Navor Rodriguez Proyecto Peñas thaskichirqa.

Artículo del CÑ 177, página 9 - Diciembre de 2020

Jr.